De Gravenkapel -nu deel van museum 1302- in de Onze-Lieve-Vrouwekerk is een juweeltje. De afbeeldingen van de graven van Vlaanderen werden al in vele boeken gepubliceerd. Boven elke afbeelding vinden we bovendien prachtige zwikken, die elk hun eigen verhaal vertellen. Recentere kunst vinden we terug in de glasramen van de Gravenkapel, gerealiseerd door de belangrijke glaskunstenaar Michel Martens tussen 1967 en 1971. De oorspronkelijke glasramen werden in de oorlog vernield. De plaatsing van deze eigentijdse glasvensters voltooide het project ter herstel van de oorlogsschade van mei 1940 en vooral het bombardement van 21 juli 1944. Dit onder leiding van architect L. Allaert en pastoor J. De Cuyper. [Zie 17]

Op de afbeelding hierboven kan je een overzicht zien van de Gravenkapel. Elk van de glasramen die in dit artikel worden besproken, wordt aangeduid met een nummer dat ook vermeld staat bij de bespreking van het glasraam in kwestie. Op elk van de afbeeldingen (inclusief de bovenstaande) kan geklikt worden, zodat alles meer in detail kan bekeken worden.

Glasramen achter het altaar

Op de onderstaande afbeeldingen zijn de koorvensters te zien die zich achter het altaar bevinden (oosten). Dit zijn 3 grote vensters met telkens 3 lancetvensters. Een lancetvenster is een hoog en smal venster met aan de bovenkant een spitsboog (lancetboog).

Onderstaand de samenvatting van wat op deze vensters te zien is. Elk van de vensters bevat een belangrijk historisch figuur van Vlaanderen met daarboven zijn of haar patroonheilige. [Info via 1]

• glasraam 1: voorstelling van de heilige Andreas en Margareta van Bourgondië die van haar paard valt
• glasraam 2: de heilige Catharina van Alexandrië met een wiel, en met Lodewijk van Male en Margareta van Brabant
• glasraam 3: de heilige Petrus en Karel de Goede

Glasraam 1: voorstelling van de heilige Andreas en Maria van Bourgondië die van haar paard valt

In de bovenste helft van het eerste glasraam herkennen we de Heilige Andreas, één van de twaalf apostelen van Jezus van Nazareth. Men ziet hem als de stichter en de eerste bisschop van de Kerk van Byzantium. Daarom beschouwt men hem als beschermheilige van het "Oecumenisch patriarchaat van Constantinopel".

Andreas werd aan een X-vormig kruis gekruisigd (andreaskruis). Dit herkennen we ook op het glasraam. Na zware geselingen door zeven soldaten koos Andreas -de oudste broer van Petrus- het diagonale kruis. Hij zag zichzelf als te onrein om op dezelfde manier -aan het traditionele kruis- te sterven als Jezus. [Zie 4]

Andreas wordt hier afgebeeld als patroonheilige van de Bourgondiërs en zijn wereldlijke ridderorde: de orde van het gulden vlies. De voorouders van de Bourgondiërs zouden namelijk afkomstig zijn uit Scythia (in het huidige Rusland) dat door de heilige Andreas geëvangeliseerd werd. Merk op het glasraam de aureool en baard op. [Zie 18, XT]

In de onderste helft van het eerste glasraam zien we Maria van Bourgondië (Brussel, 13 februari 1457 – Brugge, 27 maart 1482). Zij had vele titels, waaronder gravin van Vlaanderen. Al deze titels maakten haar samenvattend vorstin van de Nederlanden. Zij stierf tijdens een reigerjacht in Wijnendale aan de gevolgen van een val van haar paard, wat ook op het glasraam te zien is. Zij was de grootmoeder van keizer Karel V. [Zie 5]

Glasraam 2: de heilige Catharina van Alexandrië met een wiel, en met Lodewijk van Male en Margareta van Brabant

Graaf Lodewijk van Male liet in 1370 de Gravenkapel -de Sint-Catharina-kapel- bouwen als mausoleum voor zichzelf. De kapel werd voltooid in 1374, maar ging bij de slag van Westrozebeke in 1382 in vlammen op, waardoor hij uiteindelijk in de Sint-Pieterskerk te Rijsel begraven werd. Catharina behoorde tot de populairste heiligen van de Middeleeuwen en werd aanroepen als beschermster tegen de pest en ter bewaking van de kuisheid. Zij wordt meestal afgebeeld met een rad, het foltertuig waarmee de heidense keizer Maxentius -van wie zij weigerde de echtgenote te worden omwille van haar maagdelijkheidsbelofte aan Jezus- haar wilde verpletteren (307 na Christus), wat verhinderd werd door een engel, waarna ze alsnog onthoofd werd. Dit rad zien wij ook op glasraam 2. In haar hand heeft ze een zwaard vast. [Zie 6, XT]

Catharina wordt hier dus afgebeeld als patroonheilige van Graaf Lodewijk van Male. Haar feestdag valt samen met zijn geboortedag (25 november 1330). [Zie 18, XT]

Lodewijk van Male was graaf van Vlaanderen van 1346 tot 1384 en getrouwd met Margareta van Brabant. Zoals hierboven al vermeld, was hij de opdrachtgever voor de bouw van deze kapel (1370-1373 [Zie 17]). Gedurende zijn heerschappij werd het Graafschap geconfronteerd met de Zwarte Dood. Hij was de laatste autonome graaf van Vlaanderen: zijn dochter en erfgename Margaretha van Male huwde met Filips de Stoute waardoor het graafschap Vlaanderen onder de feitelijke macht van de Bourgondische hertogen kwam. In het midden onderaan van glasraam 2 zien wij het nieuw-bourgondische wapenschild waaraan nu dus ook de Vlaamse leeuw (in het midden) werd toegevoegd. We zien linksonder nog het wapenschild van Vlaanderen en rechtsonder dat van Brabant. [Zie 7 en 8]

Glasraam 3: de heilige Petrus en Karel de Goede

Petrus is één van de twaalf apostelen en is voor de katholieken de eerste paus. Op glasraam 3 herkennen we hem duidelijk aan zijn aureool, baard, kale plek op zijn kruin en de sleutels (toegang tot de hemel) die hij vasthoudt. [Zie 9]

Petrus wordt hier afgebeeld als patroonheilige van Vlaanderen. [Zie 18]

Karel de Goede was graaf van Vlaanderen van 1119 tot 1127. Hij gaf aanzien aan de geestelijkheid en zorgde ervoor dat de kerkelijke wetten werden nageleefd. Hij liet overal kerken, kapellen, kloosters, hospitalen en scholen bouwen. Doordat het koningschap steeds meer macht kreeg, zorgde dit voor ongenoegen bij de landadel. Uiteindelijk werd hij vermoord. Hij werd aanzien als weldoener en martelaar (en werd heilig verklaard). Op het glasraam wordt hij afgebeeld met een munt in de hand (weldoener) en een zwaard in de andere hand (om recht te spreken). [Zie 10]

Glasramen in de zuidwand

In de zuidwand vier voorstellingen over telkens vier lancetvensters. Onder de gewelven van de noordwand vier lage spitsboogvensters met geometrisch uitgewerkte motieven (die in dit artikel verder niet besproken worden). Verder nog een roosvenster in de westelijke wand.

• glasraam 4: het oude Vlaanderen en Liederic
• glasraam 5: kruisvaarders en verslagen Saracenen
• glasraam 6: graaf Boudewijn IX omringd door kruisvaarders
• glasraam 7: de torens van Vlaanderen en Lodewijk van Male

Onderstaand de samenvatting van wat op deze vensters te zien is. Op elk raam staat een belangrijk figuur uit het graafschap Vlaanderen. [Info via 1]

Tafereel glasraam 4: het oude Vlaanderen en Liederic

De vrouw van de eerste graaf van vlaanderen was Judith, de achterkleindochter van Karel de Grote en stammoeder van alle Vlaamse graven na Boudewijn de Ijzeren (getrouwd met Judith) die dus Karolingisch bloed hebben. Omdat graaf Boudewijn de Ijzeren zelf geen zo'n prestigieuze stamboom had, is men afgebeelde legende gaan creëren.

We herkennen het wapenschild van Oud-Vlaanderen (tweede lancetvenster onderaan). Liederik (van Buck) is een legendarische figuur die de eerste forestier van de Vlaanderengouw zou zijn geweest. In tegenstelling tot wat in (XT) vermeld staat, is een forestier geen boswachter [Zie 20]. Denk eerder aan 'vorst' en 'voorste'. Liederik II is als eerste forestier afgebeeld op de prachtige geschilderde portretten van deze kapel. Dit is dus een andere Liederik (opnieuw legendarische figuur) met Liederik van Buck als voorouder! Hij kreeg het bestuur over dit gebied toegewezen door Karel de Grote als beloning van zijn strijd in diens leger. (Waarbij hij het Oud-Vlaamse schild overhandigd kreeg.) [Zie 11]

Onze bronnen spreken elkaar wat tegen. Hoewel in (1) vermeld staat dat Liederic hier zou afgebeeld staan (We veronderstellen Liederik van Buck.), worden andere figuren benoemd in (XT). De grote gele figuur in het derde lancetvenster is een engel die verschijnt aan de weduwe van Odoaker - forestier, kleinzoon van Liederik II en vader van de eerste graaf van Vlaanderen - en haar de toekomstige grootsheid van de Vlaamse dynastie voorspelt. Na lezen van bron (19) besluiten we dat op het venster rechts de kluizenaar Liederyke staat, dooppeter van Liederik van Buck (volgens de legende), die ernaast afgebeeld staat. In (XT) staat (foutief) dat hier een kluizenaar staat die Boudewijn - de eerste graaf van Vlaanderen - onderwijst. Op het glasraam bemerken we ook de hinde die volgens de legende Liederik (van Buck) gedurende zijn eerste levensjaren zoogde.

In [Zie 18] lezen we dat het Vlaamse woud met de reus Finaert afgebeeld worden. In (XT) wordt verduidelijkt dat dit de liggende figuur is. Hij ligt dood op de grond, gedood door Liederik (van Buck). (linksboven op glasraam)

Tafereel glasraam 5: kruisvaarders en verslagen Saracenen

De Saracenen zijn moslims uit de Levant. (Moren zijn moslims uit Noord-Afrika en Iberië.)

Graaf Filips van de Elzas bezorgde Vlaanderen ook het huidige wapenschild: de Vlaamse leeuw. Volgens een mythe (die onmogelijk waar kan zijn) zou hij het in 1177 hebben veroverd op een Saraceense ridder. Op het glasraam zien we dan ook het oude en nieuwe wapenschild van Vlaanderen. [Zie 12] We zien ook nog het wapenschild van de tempeliers aan wiens zijde Filips vocht tijdens de kruistochten. Vanaf 1127 schonken de graven van vlaanderen hun verheffingsrecht (een soort successierechten) aan die geestelijke (kruisridders-)orde. [Zie 13] Filips van de Elzas bracht tijdens de derde kruistocht de relikwie van het Heilig Haar mee. Deze relikwie wordt nog steeds bewaard in de Onze-Lieve-Vrouwekerk. [Zie 14]

Filips van de Elzas bevestigde ook de Kortrijkse stadsrechten. [Zie 18]

Tafereel glasraam 6: graaf Boudewijn IX omringd door kruisvaarders

Graaf Boudewijn IX was ook gekend als keizer Boudewijn I van het Latijns keizerrijk van Constantinopel (Op het glasraam wordt hij ook afgebeeld als keizer - met kroon en zittend op een troon). Filips van de Elzas was zijn oom. Hij verliet zijn graafschap in 1202 om deel te nemen aan de vierde kruistocht. Zijn vrouw (Maria van Champagne, kleindochter van de Franse koning Lodewijk VII) bleef achter als regentes van Vlaanderen. Op het glasraam zien we ook de inscheping van de kruisvaarders in Venetië. [Zie 16, XT]

Venetië was een stadstaat die voornamelijk was opgekomen door de intense slavenhandel met de gebieden rond de Middellandse Zee. Het domineerde tegen het einde van de twaalfde eeuw de handel op deze binnenzee (mede dankzij de kruistochten). In ruil voor deelname aan deze kruistocht wensten de Venetianen te varen naar Egypte om hun handelsbelangen nog verder aan te sterken (op het glasraam zien we dus de Venetiaanse vloot). Echter deed zich een gelegenheid voor om deel te nemen aan een expeditie om de macht in Constantinopel te grijpen. Het was een uitgelezen kans om in deze belangrijke handelsstad hun macht verder te vergroten. De kruisvaarders zelf kregen echter te horen dat de Byzantijnen ‘erger waren dan de Joden en de vijanden van God’. Na de inname van de stad -gepaard gaande met plunderingen en diefstal van allerhande relikwieën van heiligen en door de inwoners van de stad gezien als barbaars- werd ‘onze’ Boudewijn uiteindelijk door de kruisvaarders verkozen tot keizer onder meer door zijn neutrale positie ten opzichte van zowel Venetië als haar aartsrivaal Genua. Deze verovering was een symbolisch moment dat aantoonde dat het machtscentrum dat zich eeuwenlang in het Oosten had bevonden nu stilaan opschoof naar het Westen. [Zie 16 en 21, hoofdstuk 7 en 8]

Boudewijn gaf opdracht voor de bouw van de Onze-Lieve-Vrouwekerk voor hij op kruistocht vertrok. De eerste eredienst in het koor van de kapittelkerk werd gehouden in december 1203 . Het was zijn wens dat de relikwie van het Heilig Haar -meegebracht door graaf Filips van de Elzas- in deze kerk zou worden ondergebracht. Hij heeft zelf nooit de afgewerkte kerk gezien. [Zie 15, 17]

Tafereel glasraam 7: de torens van Vlaanderen en Lodewijk van Male

Hier wordt opnieuw de opdrachtgever van deze kapel afgebeeld (zie ook glasraam 2). We zien opnieuw de Bourgondische en (Nieuw-)Vlaamse vlag. Daarnaast worden ook de torens van Vlaanderen afgebeeld als symbool voor de voorrechten die Lodewijk van Male aan verschillende steden -zoals Kortrijk- toekende. Wij herkennen aan de linkerkant ondermeer het belfort van Kortrijk, het belfort van Brugge en de Sint-Niklaaskerk van Gent. Onderaan zien we de wapenschilden van de vier leden van Vlaanderen, namelijk Brugge, het Brugse Vrije, Ieper en Gent. Deze leden kwamen samen om overleg te plegen over hun gemeenschappelijke belangen ten opzichte van de graaf. [Zie XT]

Michel Martens

Zoals eerder vermeld, werden de glasramen gerealiseerd door Michel Martens, tussen 1967 en 1971. Michel Martens (Wervik 1921 - Brugge 2006) restaureerde en ontwierp glasramen in een vernieuwende en modernistische stijl voor tal van kerken en kloosters in België en daarbuiten, tot in Japan en de VS toe. Hij heeft voor bijna 7.000 vierkante meter glasramen gemaakt. Andere creaties waren ondermeer zijn ramen op de wereldtentoonstelling in Brussel.